- επιστημονική φαντασία
- Αφηγηματικό είδος (διηγήματα, μυθιστορήματα, ποιήματα, ύλη ειδικών περιοδικών, ταινίες, βιντεοπαιχνίδια) που αντανακλά τις φανταστικές ή αληθοφανείς θεωρίες οι οποίες στηρίζονται σε έναν ορισμένο τύπο επιστημονικών προφητειών και έχουν ως αντικείμενό τους το μέλλον του κόσμου. Πρόκειται για ελληνική απόδοση του αγγλικού όρου science-fiction (συντ. sci -fi). Ωστόσο, διακρίνεται από την ουτοπιστική λογοτεχνία, καθώς στον εξωπραγματικό χαρακτήρα των επιστημονικο-φανταστικών έργων δεν απαντάται γενικά το ιδεολογικό κίνητρο για ανανέωση των ηθών ή για κοινωνική μεταρρύθμιση. Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, πως τα έργα αυτά είναι αποκομμένα από την ιστορία· αν και δεν προτείνουν (παρά με τρόπο έμμεσο) μια θεώρηση της εποχής τους, εκφράζουν σκέψεις πάνω στα σύγχρονα πάθη και φόβους, καταγράφουν τον δυναμισμό τους, τον ευμετάβολο χαρακτήρα τους και τον τρόμο που εμπνέουν, αποτελώντας ένα τυπικό δείγμα της σύγχρονης σπασμωδικής βιομηχανικής εποχής. Ο τρόμος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, η ατομική βόμβα, η γοργή εξέλιξη της τεχνικής και της μαζικής παραγωγής καταναλωτικών αγαθών, ακόμα και η χρήση των σύγχρονων όπλων μαζικής καταστροφής ή το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στη Νέα Υόρκη ευνόησαν και έθρεψαν το νέο αυτό αφηγηματικό είδος που καταπιάνεται με τη διερεύνηση του μέλλοντος τόσο ώστε από τον πρώτο Σπούτνικ μέχρι τα πρόσφατα διαστημικά εγχειρήματα να αποδειχθεί ικανό για μια θετική ταύτιση με τις πιο φιλόδοξες και τολμηρές προφητείες του Βερν και του Γουέλς. Από τις προοδευτικές όμως ουτοπίες που είχαν δημιουργήσει την πίστη στην επιστήμη για μια ευτυχή και οριστική λύτρωση του ανθρώπου από τη δουλεία της εργασίας, τα σύγχρονα επιστημονικο-φανταστικά έργα δεν κληρονόμησαν τίποτα από την απατηλή και επίμονη αισιοδοξία του 19ου αι. Κληρονόμησαν, αντίθετα, μια πραγματικότητα λιγότερο θαυματουργική, και κυρίως λιγότερο συμπαγή, ως προς τις προφητείες για κοινωνική αρμονία του Μόρελι, του Καμπέ ή του Φουριέ. Υπό τα πλήγματα των δύο παγκοσμίων πολέμων, η κοινωνική προφητεία έπεσε σε παρακμή· τη θέση της κατέλαβε η τεχνική πρόβλεψη και ως προς αυτό, οι προοπτικές των έργων ε.φ. αποδείχθηκαν κάθε άλλο παρά φαντασιοπληξίες, από τη στιγμή που προέβλεψαν με μια ασφαλή προδιαγραφή το ραντάρ, το νάιλον, την πυρηνική ενέργεια, τη νάρκωση, την κυβερνητική. Ο πόλεμος αυτός εναντίον του αγνώστου, η μαθηματική εξήγηση του μυστηρίου, αντανακλά, από τη μία, την προοδευτική και φοβερή δύναμη της διάδοσης του τεχνολογικού εξοπλισμού (όχι πια την εμπιστοσύνη του 19ου αι. στη θεωρία της επιστήμης, αλλά τον φόβο μπροστά στην ισχύ των εφαρμογών της) και, από την άλλη, κατορθώνει να υπερνικήσει τα κατάλοιπα μιας ρομαντικής αοριστίας που δεν είχε ποτέ λείψει ούτε και από τους πιο ονομαστούς αντιπροσώπους της θετικιστικής περιόδου. Έτσι, στα έργα ε.φ. συνυπάρχουν η απαισιοδοξία και ο ορθολογισμός. Ο φόβος του απρόβλεπτου γίνεται αιτία ενός ομαδικού σοκ, και τα έργα αυτά αντανακλούν τελικά την αλλαγή των βάσεων της σύγχρονης κοινωνίας, όπου το μυστήριο δεν αφορά πια το άτομο αλλά την κοινότητα· παράβαση στον κανόνα δεν αποτελεί πια ό,τι θα συγκλονίσει τον αναγνώστη, αλλά το πεπρωμένο του ανθρώπου που τον οδηγεί στην εξέλιξη.
Λογοτεχνία. Οι αληθινοί πρόγονοι αυτών των έργων θα βρεθούν την επόμενη της μεγάλης Βιομηχανικής επανάστασης, όταν οι σχέσεις παραγωγής, σταθεροποιημένες πάνω στις νέες τεχνικές του καταμερισμού της εργασίας, θα ακολουθήσουν από κοντά τις κατακτήσεις της επιστήμης. Στο σημείο αυτό, η μαρτυρία για την προοδευτική αξία της επιστήμης –που γίνεται πρωταρχικός παράγοντας μιας ψυχολογικής και κοινωνικής ανέλιξης– δεν αποτελεί μια καλοπροαίρετη ουτοπιστική διάθεση αλλά μια πραγματική και οργανική πρόβλεψη του μέλλοντος. Από την άποψη αυτή τα εγκυρότερα ονόματα –παρά τις σημαντικές διαφορές– είναι του Ιουλίου Βερν (βλ. λ.), που η αισιοδοξία του αναγνωρίζει στην επιστήμη τη δύναμη να λυτρώσει ηθικά την ανθρωπότητα, και του Χέρμπερτ Τζορτζ Γουέλς (βλ. λ.), στο έργο του οποίου διαπιστώνει κανείς τη φοβερή ευθύνη της επανάστασης στον χώρο της επιστήμης. Η διαφορά μεταξύ του Βερν και του Γουέλς είναι συμπτωματική, όχι μόνο σε ό,τι αφορά τον γενικότερο χαρακτηρισμό των συγγραφέων αλλά και τις εμπειρίες και τους θεμελιώδεις προσανατολισμούς που και σήμερα ακόμα αναδεικνύουν την έντονη και πολύμορφη ζωτικότητα των έργων ε.φ. Είναι λοιπόν ανάγκη να εξεταστεί η περίπτωση Βερν ή μάλλον η αύξηση ενός επιστημονικού ενδιαφέροντος ως απάντηση στις προτροπές του παρόντος, στην όλο και φυσικότερη πυκνή παρουσία των μηχανών σε μια περιοχή και σε μια ορολογία που δεν απέχει από την αλήθεια. Ας αναλογιστεί κανείς τις πολυάριθμες διηγήσεις των ονομαστών επιστημόνων, όπως του Ρώσου μαθηματικού και φυσικού Κονσταντίν Τσιολκόφσκι, συγγραφέα του μυθιστορήματος Πέρα από τη Γη (1920), του Αμερικανού Πολ Φρεντς (φιλολογικό ψευδώνυμο του βιολόγου Ισαάκ Ασίμοφ), συγγραφέα των έργων Παρίας των ουρανών (1950) και Τα ρεύματα του Διαστήματος (1952), του Άγγλου Φρεντ Χόιλ, μαθηματικού και φυσικού, συγγραφέα του έργου Το μαύρο σύννεφο (1958), και του Άρθουρ Τσαρλς Κλαρκ, μαθηματικού και αστρονόμου, συγγραφέα του έργου Αμμοστρώματα στον Άρη (1951) και μιας συλλογής διηγημάτων με τίτλο Αποστολή στη Γη (1953) που είναι από τα πιο γοητευτικά αυτού του είδους, ενώ συχνά διατυπώνουν αυθεντικές επιστημονικές υποθέσεις. Από την άλλη πλευρά, η περίπτωση Γουέλς μάς διευκολύνει να προσδιορίσουμε τον στόχο μας σε μια κοινωνία η οποία, αφού ξεπέρασε τα όρια του καταναλωτικού κορεσμού, εμφανίζεται εξαντλημένη απέναντι στις μηχανές και μοιάζει να περιμένει από αυτές την τελική κατάρρευση, εξαιτίας της ίδιας της ανικανότητάς της να ταυτιστεί με έναν κόσμο ολότελα διαφορετικό από τις κάθε είδους πολιτικές διαμορφώσεις, έναν κόσμο που διοικείται από έμπειρους υπαλλήλους πάνω στη βάση τέλειων στατιστικών εξισώσεων.
Αν αναλογιστεί κάποιος ότι παρόμοια έργα έγραψαν συγγραφείς όπως ο Κόναν Ντόιλ, ο Τζέιμς Χίλτον, ο Ιλία Έρενμπουργκ, ο Κλάβι Στέιπλ Λιούις, ο Φραντς Βέρφελ, ο Εβγκένι Ζαμιάτιν, ο Άλντους Χάξλεϊ, ο Τζορτζ Όργουελ –για να περιοριστούμε στους συγγραφείς ανώτερης κλάσης–, θα συμπεράνει ότι δεν πρόκειται για ένα φολκλορικό φαινόμενο που προβάλλεται από μερικά περιοδικά και εικονογραφημένα. Τα περιοδικά, ωστόσο, παραμένουν πάντοτε το καλύτερο μέσο διάδοσης των έργων ε.φ.
Ο Ζακ Μπερζιέ, γνωστός Γάλλος μελετητής των προβλημάτων της φυσικής και της αστρονομίας, συνέβαλε το 1919 στο να αυξηθεί το ενδιαφέρον μερικών λαϊκών ρωσικών και αμερικανικών περιοδικών για τα έργα αυτά. Ήδη, το 1911, είχε εκδοθεί στη Ρωσία Ο κόσμος των περιπετειών, με κείμενα του Βερν και του Γουέλς. Στις ΗΠΑ εμφανίστηκε επίσης το πρώτο περιοδικό αποκλειστικά αφιερωμένο σε έργα ε.φ., το Εκπληκτικές ιστορίες που εκδόθηκε το 1926, και ακολούθησαν τα Επιστήμη-φαντασία, Φαντασία, Γαλαξίαςεπιστήμη-φαντασία και δεκάδες άλλα όμοια περιοδικά. Στην Ευρώπη, τέτοια περιοδικά εμφανίστηκαν γύρω στο 1930.
Όσον αφορά την παραγωγή των έργων ε.φ. οι Αμερικανοί μελετητές τη χωρίζουν σε δύο διαφορετικές κατηγορίες: των θερμών και των ψυχρών έργων. Η πρώτη, περισσότερο λαϊκή, χαρακτηρίζεται από μια τάση προς την καθαρή περιπέτεια και αναφέρεται στα κοσμικά ταξίδια, στον πόλεμο μεταξύ πλανητών και στην ατομική απειλή. Από τα έργα του τύπου αυτού ξεχωρίζουν το έργο του Φρεντ Χόιλ Το μαύρο σύννεφο, τα μυθιστορήματα του Αμερικανού Κλίφορντ Σίμακ κ.ά. Η δεύτερη –καλύτερη από λογοτεχνική άποψη– χρησιμοποιεί συχνά τη μεταστροφή της ευαισθησίας του κανονικού ανθρώπου και των καθημερινών συνηθειών, επιτυγχάνοντας έτσι εντυπώσεις αλλόκοτες και συνταρακτικές. Από την άποψη αυτή, εκτιμώνται τα μυθιστορήματα του Αμερικανού Ρέι Μπράντμπερι Τα χρονικά του Άρη (1950), Φαρενάιτ451 (1953) κ.ά. Άλλες υποδιαιρέσεις του είδους αφορούν την καθαρότητα της φαντασίας, την προφητικότητα του μύθου, το μαύρο χιούμορ, το κωμικό, την αγωνία.
Από την περίοδο της πλούσιας παραγωγής της, το 1930 περίπου, η λογοτεχνία του είδους αυτού, ύστερα από μια θερμότατη υποδοχή από μέρους του κοινού, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την αντικατάσταση του κλασικού ντετέκτιβ από τον αστροναύτη, ενίσχυσε παντού, και πέρα από τα εικονογραφημένα, τη θέση της σε μια διάσταση αφηγηματική. Χάρη σε ένα πνεύμα περισσότερο οξύ και σταθερό και στα άφθονα έντυπα μέσης και χαμηλής τιμής (από τα οποία δεν λείπουν αποδείξεις ποιότητας) μπόρεσε να σταθεροποιήσει ένα φαινόμενο αρκετά χαρακτηριστικό της σημερινής εποχής. Σημαντική υπήρξε επίσης η συμβολή, προς αυτή την κατεύθυνση, των κόμιξ ε.φ., οι χάρτινοι ήρωες των οποίων πολλές φορές ξεπέρασαν σε δημοτικότητα αντίστοιχους κινηματογραφικούς.
Κινηματογράφος. Μια συστηματική κινηματογραφική παραγωγή ταινιών ε.φ. άρχισε από το 1949, ύστερα από καθυστέρηση πολλών ετών σε σύγκριση με τη λογοτεχνική παραγωγή. Παρόμοια θέματα με στόχο το μέλλον είχαν αντιμετωπιστεί και παλαιότερα από καιρό σε καιρό. Ο Ζορζ Μελιέ το 1902 είχε πραγματοποιήσει με το χαρακτηριστικό προσωπικό στιλ, που το είχε εμπνευστεί από τις Ονειροφαντασίες του Théâtre du Châtelet, Το ταξίδι στη Σελήνη. Ο Γιάκομπ Προταζάνοφ, αντίθετα, άντλησε το 1924 από τα σκηνογραφικά πρότυπα του Κινηματογραφικού Θεάτρου του Αλεξάντρ Ταΐροφ, για το φιλμ Αελίτα, βασισμένο στο ομώνυμο ουτοπιστικό μυθιστόρημα του Αλεξέι Τολστόι. Το 1925-26 ο Φριτς Λανγκ παρουσίασε μια πολιτεία του μέλλοντος, τη Μητρόπολη κατ’ εικόνα και ομοίωση της Νέας Υόρκης, όπως την είχε δει για πρώτη φορά τη νύχτα μέσα στην εκτυφλωτική μεγαλοπρέπεια των φώτων και των ουρανοξυστών της· ο ίδιος ο Λανγκ, τρία χρόνια αργότερα, θέλησε να εκλαϊκεύσει τη μεγάλη ιδέα των διαστημικών ταξιδιών γυρίζοντας το φιλμ Η γυναίκα στη Σελήνη με την επιστημονική συνεργασία του Χέρμαν Όμπερτ, σκαπανέα της αστροναυτικής. Στις ΗΠΑ, αντίθετα, οι πρώτες απόπειρες χρονολογούνται περίπου από το 1936, με μερικές στοιχειώδεις προσαρμογές για τον κινηματογράφο των πιο λαϊκών επιστημονικο-φανταστικών εικονογραφημένων (όπως το Φλας Γκόρντον του Φρέντερικ Στεφάνι), ενώ στη Μεγάλη Βρετανία, τον ίδιο χρόνο, ο Γουίλιαμ Κάμερον Μέτζις μετέφερε στην οθόνη με κάποια τυπικότητα το γνωστό μυθιστόρημα του Χέρμπερτ Τζορτζ Γουέλς, Γεγονότα που έρχονται. Από την προϊστορία του είδους προκύπτει ως συμπέρασμα ότι οι σκηνοθέτες των επιστημονικο-φανταστικών φιλμ οικοδόμησαν τον δικό τους κόσμο του μέλλοντος πάνω στα δεδομένα και στις δυνατότητες του σύγχρονου κόσμου. Ο κανόνας εξακολούθησε να ισχύει ακόμα και μετά το 1949, όταν τα επιστημονικο-φανταστικά κινηματογραφικά έργα πολλαπλασιάζονταν και αντανακλούσαν τον σύγχρονο κόσμο, όχι μόνο από τη σκηνογραφικο-παραστατική, αλλά και από την ιδεολογική και ψυχολογική άποψη. Η παραγωγή στις ΗΠΑ, παραδείγματος χάριν, επηρεάστηκε έμμεσα από την ψύχωση του Ψυχρού Πολέμου, ενώ η ιαπωνική παραγωγή μετέφερε στην οθόνη την εναγώνια ανάμνηση από την εμπειρία της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι. Η σταθερότητα αυτού του υπόβαθρου δεν εμπόδισε, ωστόσο, την παραγωγή των πιο διαφορετικών υποθέσεων: από τα ραδιενεργά τέρατα –Επιδρομή στη Γη (1953) του Γκόρντον Ντάγκλας και Godzilla (1955) του Ινοσίρο Χόντα– έως τα διαστημικά ταξίδια –Απαγορευμένος Πλανήτης (1956) του Φρεντ Μακ Λέοντ Γουίλκοξ, Ikarie XB-I (1963) του Τσέχου Ζίντριχ Πολάκ και 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος (1968) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ–, από την επιδρομή των εξωγήινων όντων –Ο πόλεμος των κόσμων (1953) του Μπάιρον Χάσκιν και το Χωριό των Καταραμένων (1960) του Γουόλφ Ρίλα– έως τις συνέπειες μιας ατομικής σύγκρουσης – Πέντε (1951) του Αρτς Όμπολερ και Η τελευταία μέρα του κόσμου (1959) του Στάνλεϊ Κράμερ. Ωστόσο, σε ελάχιστες περιπτώσεις τα κινηματογραφικά έργα ε.φ. έχουν ξεπεράσει τα όρια της τρέχουσας παραγωγής από την άποψη των ποιητικών επιτεύξεων και της εκφραστικής πρωτοτυπίας. Άμεσα συνδεδεμένη με την ε.φ. Είναι ασφαλώς η κουλτούρα των βιντεοπαιχνιδιών (βλ. λ.) που αναπτύχθηκε κατά τη δεκαετία του 1990.
Εικονογράφηση του Κλοντ Αλέν για το επιστημονικής φαντασίας βιβλίο του Γουέλς «Οι πρώτοι άνθρωποι στο φεγγάρι».
Το Διεθνές Φεστιβάλ Φαντασίας στις Βρυξέλλες το 1995, όπου παρουσιάστηκαν και ταινίες επιστημονικής φαντασίας.
Σκηνή από την κινηματογραφική ταινία επιστημονικής φαντασίας «Star Wars Episode I: The Phantom Menace» (φωτ. ΑΠΕ).
Το σχέδιο ενός ογκώδους μπαλονιού (φανταστικού προγόνου των διαστημοπλοίων) που κατασκευάστηκε στη Γαλλία κατά τη ναπολεόντεια περίοδο και αντανακλά την επιστημονική φαντασία σε λιθογραφία της εποχής.
Αμερικανική διαφημιστική αφίσα των αρχών του 20ού αι. για μία μουσική φάρσα με υπόθεση επιστημονικής φαντασίας.
Εικονογράφηση από έργο επιστημονικής φαντασίας. Τα φανταστικά και προφητικά μυθιστορήματα του Ιούλιου Βερν κατέχουν μία σημαντική θέση μεταξύ των έργων επιστημονικής φαντασίας.
Dictionary of Greek. 2013.